Τι μυρωδιά, γεύση και όψη είχε η Κατοχή;

Πριν λίγες μέρες επισκεφθήκαμε το Μυρίζει Βούτυρο!*, μια οπτικοακουστική εγκατάσταση για τις αισθητηριακές αναμνήσεις των παιδιών της Κατοχής στο πλαίσιο της Stavros Niarchos Foundation Public Humanities Initiative (SNFPHI). Μετά την επίσκεψή μας, αποφασίσαμε, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, να καταγράψουμε την εμπειρία μας.

Μπαίνοντας στον εκθεσιακό χώρο και πριν καν αρχίσει η εισαγωγική ξενάγηση, το υλικό που πρόκειται να παρακολουθήσουμε παίζει ήδη σε συνεχή αναπαραγωγή. Χωρίς να το έχουμε καταλάβει, οι σειρήνες πολέμου των εγκαταστάσεων αρχίζουν να ηχούν σε συνδυασμό με τις αφηγήσεις. Μοιάζει παράξενο, καθώς οι σειρήνες ακούγονται σχεδόν σαν να έρχονται από την οδό Τοσίτσα. Και εκείνη τη στιγμή, σκεφτόμαστε πόσο παράξενη αίσθηση θα ήταν όταν ήχησαν στα αυτιά των συνεντευξιαζόμενων της προβολής.

Οι συνεντευξιαζόμενοι, τα τότε παιδιά της δεκαετίας του ’40, που τώρα μας αφηγούνται για όλες τις αισθητηριακές αντιδράσεις τους κατά την κατοχή. Από τους ήχους των αεροπλάνων που ακόμη τους ακολουθούν στα βαθιά γεράματα, τους βομβαρδισμούς και τις μπότες Γερμανών στρατιωτών, μέχρι τις πραγματικές μυρωδιές που συνοδεύουν μια πολεμική περίοδο αλλά και υποσυνείδητες-ευχάριστες μυρωδιές οι οποίες λειτουργούσαν ως ηρεμιστικός παράγοντας στις σκέψεις των παιδιών που βίωναν την πολεμική περίοδο.

Παράλληλα, στον διπλανό τοίχο παρουσιάζεται ένας διαφορετικός συνδυασμός σκηνών. Πιο σκληρός και πιο αντιπροσωπευτικός, καθώς περιλαμβάνει κρυφά πλάνα από την ίδια περίοδο. Το αρχειακό αυτό υλικό, σύμφωνα με την Εύα Στεφανή η οποία μας εισήγαγε στο χώρο, καταγράφηκε μέσα από ένα κονσερβοκούτι καθώς υπήρχε πολύ μεγάλος κίνδυνος στην καταγραφή, αφού τα περισσότερα πλάνα που υπάρχουν κατά την πολεμική περίοδο προέρχονται από Αγγλικές, Ιταλικές ή Γερμανικές πηγές.

Πολύ συχνά και κατά τη διάρκεια της προβολής, οι σειρήνες ηχούν σε συγχρονισμό με τα λεγόμενα των ομιλητών όσο εκείνοι περιγράφουν τα βιώματα και τις σκέψεις τους. Όλα τα μέσα που παίζουν παράλληλα, οι αφηγήσεις, τα κρυφά πλάνα και οι σειρήνες παράγουν μια «συγχορδία» που εισάγει τον θεατή όσο το δυνατόν πιο ζωντανά στις δύσκολες συνθήκες της πολεμικής περιόδου. 

Λίγο μετά τις 10 το πρωί βρισκόμαστε όλοι στο σημείο συνάντησής μας, σε μία γωνία στα Εξάρχεια. Η Εύα, ο Ζάφος και ο Φώτης μάς  υποδέχονται με χαμόγελο και μας ξεναγούν στην έκθεση, εξηγώντας το εγχείρημά τους. Το βίντεο αρχίζει να παίζει, η πρώτη συνεντευξιαζόμενη αρχίζει να μιλάει, ταυτόχρονα ακούγεται και η πρώτη σειρήνα από την διπλανή εγκατάσταση. Οι ομιλητές διαδέχονται ο ένας τον άλλον και μαζί αλλάζουν και οι θεματικές. Μιλούν για παιχνίδια, για καταφύγια, για φαγητό, για αισθήσεις. Όλο το νόημα συγκεντρώνεται εκεί, στις αισθήσεις. Το κλειδί για να καταλάβεις τι βλέπεις είναι να φανταστείς τα πρόσωπα αυτά ως παιδιά. Περιγράφουν το πως βίωναν την Κατοχή και το ιδιαίτερο είναι ότι δεν μιλάνε για πολιτικές, στρατηγικές, σχέδια.  Μία κυρία μιλάει για την μελωδία από το πιάνο που έπαιζε η μητέρα της, η άλλη για τα δακρυσμένα μάτια της μητέρας της, για τα παιχνίδια  στον Εθνικό Κήπο, τα φτερά στα καπέλα των Ιταλών, την υφή των λίγων σταφίδων που έτρωγαν για γεύμα, ένα βιβλίο που δόθηκε ως δώρο από έναν Γερμανό Στρατηγό.

Φεύγοντας και όσο περπατάω δεν μπορώ παρά να σκεφτώ ότι το νόημα της ιστορίας για εμένα έγκειται εκεί. Στις μαρτυρίες και στα αφηγήματα ανθρώπων, επωνύμων και ανωνύμων, που παραμένουν πάντα διαχρονικά. Σε έναν κόσμο όπου η βία, οι εχθροπραξίες και οι δυσκολίες  έχουν πλέον γίνει κρύοι δημοσιογραφικοί τίτλοι είναι σημαντικό να ξέρουμε ότι πίσω από αυτές υπάρχουν πάντα άνθρωποι. Υπάρχουν πάντα παιδιά που θα κουβαλάνε αυτά τα βιώματα μέσα τους για πάντα. Θυμάμαι την πρόταση της κυρίας: "Δεν τρώγαμε τίποτα. Ξάπλωνα και προσπαθούσα  να ανακαλέσω την μυρωδιά του βουτύρου" και ξέρω πολύ καλά ότι κάπου στον κόσμο ένα παιδί προσπαθεί αυτή την στιγμή να κάνει το ίδιο.

*Η Πρωτοβουλία για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (SNFPHI) του Πανεπιστημίου Κολούμπια σε συνεργασία με την Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και το Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών παρουσιάζουν την οπτικοακουστική εγκατάσταση Smells like Butter!